Μελισσοκομία

Γενικά

Όπως όλα τα έντομα έτσι και η μέλισσα υπήρχε στη γη πολύ πριν την εμφάνιση του ανθρώπινου είδους. Σύντομα ο πρωτόγονος άνθρωπος αντιλήφθηκε την αξία των μελισσών και, όπως μαρτυρούν σχετικές χαραγμένες παραστάσεις που έχουν βρεθεί σε σπήλαια, μάζευε το γλυκό προϊόν τους-το μέλι-μέχρις ότου, μερικές χιλιετίες τώρα, μπόρεσε να τις καταστήσει οικόσιτες. Κατάφερε δηλαδή να δημιουργήσει χώρους (κυψέλες) στους οποίους να διατηρεί τις μέλισσες, να τις παρατηρεί και να τις χειρίζεται κατάλληλα προκειμένου να πάρει τα προϊόντα που αυτές παράγουν.

Οι Έλληνες ήταν από τους πρώτους που γνώρισαν και διέδωσαν την τέχνη της μελισσοκομίας, είναι δε πάρα πολλά τα σχετικά αρχαιολογικά ευρήματα και οι αναφορές ακόμα και στη Μυθολογία τους. Η μέλισσα ανήκει στην Τάξη Hymenoptera των εντόμων και στο γένος Apis το οποίο περιλαμβάνει και τα είδη : Apis dorsata F., Apis florea F., Apis cerana F. και Apis mellifera L. Από τα 4 αυτά είδη μελισσών το τελευταίο είναι εκείνο το οποίο ενδιαφέρει ιδιαίτερα και το οποίο κυρίως εκμεταλλεύεται ο άνθρωπος σε όλο τον κόσμο.

Ορισμός της μελισσοκομίας

Μελισσοκομία ονομάζεται η τέχνη της εκτροφής των μελισσών. Οι μέλισσες έχουν την τάση να δημιουργούν φωλιές και να παραμένουν μέσα σε τρύπες, σε κουφάλες δέντρων κλπ. Αυτό οδήγησε τον άνθρωπο στη σκέψη ότι είναι δυνατό να τις συλλάβει και να τις βάλει να ζήσουν μέσα σε κάποιο κουτί, που να μοιάζει με κουφάλα δέντρου ή με τρύπα σε βράχο, προκειμένου να παράγουν μέλι γι' αυτόν. Η μελισσοκομία αποτελεί ιδιαίτερο κλάδο της γεωπονίας. Ασχολείται με τη μέλισσα και την παραγωγή των μελισσοκομικών προϊόντων της.

Είναι ένας εφαρμοσμένος παραγωγικός κλάδος ο οποίος διδάσκεται ακόμη και στα πανεπιστήμια. Πολλές μελέτες γίνονται σε ερευνητικά και εκπαιδευτικά κέντρα σε όλο τον κόσμο για την μελισσοκομία. Είναι γεγονός ότι με τις έννοιες μέλισσα, μελισσοκομία, μελίσσι αμέσως έρχεται στο νου το μέλι, το κερί, ίσως και ο βασιλικός πολτός. Ο ρόλος όμως της μέλισσας στη φύση είναι ιδιαίτερα σημαντικός και υπερβαίνει κατά πολύ την αξία των προϊόντων αυτών

Στην Ελλάδα 

Στην Ελλάδα κυρίαρχη φυλή είναι η A. mellifera macedonica γνωστή και ως μακεδονίτικη μέλισσα η οποία αναγνωρίζεται ως μια από τις καλύτερες στον κόσμο. Έχουμε κεκρόπια, καυκάσια και κρητική φυλή αλλά πλέον όλες έχουν αναμιχθεί και δεν έχουμε σαφή χαρακτηριστικά.  Η ενασχόληση με τις μέλισσες τόσο σε ερασιτεχνικό όσο και σε επαγγελματικό επίπεδο είναι ευχάριστη και οικονομικά αποδοτική, αρκεί κανείς να αγαπήσει το αντικείμενο αυτό, να το μελετήσει και να διαθέσει τον ανάλογο χρόνο. 

Η Μελισσοκομία άλλωστε πάντα έδινε σημαντικό εισόδημα, συμπληρωματικό ή κύριο στους ασχολούμενους με αυτή. Σύμφωνα με τις τελευταίες μετρήσεις η ελληνική μελισσοκομία αριθμεί περίπου 1,5 εκατομμύριο μελίσσια από τα οποία το 96% είναι εγκατεστημένα σε σύγχρονες κυψέλες ενώ το υπόλοιπο 4% είναι σε εγχώριες διαφόρων τύπων. Η μελισσοκομία είναι διαδεδομένη σε όλη τη χώρα, σαφώς όμως υπάρχουν και περιοχές με αυξημένο μελισσοκομικό ενδιαφέρον. Ένα μεγάλο μέρος των συνεταιρισμών είναι μέλη της Κοινοπραξίας Μελισσοκομικών Συνεταιρισμών Ελλάδας. 

Στην Ομοσπονδία Μελισσοκομικών Συλλόγων Ελλάδος υπάγονται περίπου 30 μελισσοκομικοί σύλλογοι. Ακόμη σε διάφορα μέρη της Ελλάδος αρχίζουν να δημιουργούνται ομάδες παραγωγών που έχουν κοινούς οικονομικούς σκοπούς. Στη χώρα μας η συνολική ετήσια παραγωγή μελιού κυμαίνεται από 12.000 – 17.000 τόνους. Το 60% (πλέον θα έχει μειωθεί λόγω των πρόσφατων πυρκαγιών) προέρχεται από πεύκο και έλατο, 15% από θυμάρι και 25% περίπου από άλλα άνθη.

Τα προϊόντα του μελισσιού

  • Το πιο γνωστό προϊόν που παράγεται από τη μέλισσα είναι αναμφίβολα το μέλι. Η τροφή αυτή που αποτελείται από 180 διαφορετικές ουσίες, δεν υπάρχει έτοιμη στη φύση ούτε μπορεί ο άνθρωπος να την κατασκευάσει στο εργαστήριο. Μόνο η μέλισσα φτιάχνει μέλι, αφού πρώτα συλλέξει το νέκταρ από τα άνθη ή συλλέξει άλλες γλυκές ουσίες γνωστές ως μελιτώματα. 
  • Η γύρη των λουλουδιών μαζεύεται από τις μέλισσες στα πίσω πόδια τους , μεταφέρεται και αποθηκεύεται μέσα στη κυψέλη, στα κελιά των κηρηθρών . Η γύρη αποτελεί ένα άλλο σπουδαίο μελισσοκομικό προϊόν. Είναι πλούσια σε πρωτεΐνες και αποτελεί άριστη τροφή για τον άνθρωπο. Υπάρχουν πολλά δεδομένα που δείχνουν την μεγάλη της αξία στη διατήρηση της υγείας και της καλής φυσικής του κατάστασης.
  •  Ο βασιλικός πολτός είναι μια πλούσια πρωτεϊνούχος τροφή. Έχει υπόλευκη κρεμώδη εμφάνιση, ιδιάζουσα οσμή και υπόξινη γεύση.
  • Το κερί παράγεται σε ειδικούς αδένες (κηρογόνοι αδένες) που βρίσκονται στο κάτω μέρος της κοιλιάς των εργατριών. Είναι ένα πολύπλοκο μίγμα από 300 ουσίες περίπου. Είναι επίσης αδύνατο να το συνθέσει ο άνθρωπος. Με το κερί οι μέλισσες χτίζουν τις κηρήθρες τους. Οι χρήσεις του είναι πολλές. από την κατασκευή κεριών και λαμπάδων, την παρασκευή καλλυντικών, βερνικιών, λιπαντικών ως και τις καλές τέχνες (ζωγραφική, ομοιώματα κ.ά.).
  • Το δηλητήριο των μελισσών παράγεται από ειδικούς αδένες (αδένες δηλητηρίου) της εργάτριας. Είναι ένα πολύπλοκο μίγμα χημικών ουσιών. Έχει διαυγή εμφάνιση, έντονα πικρή γεύση και χαρακτηριστική οσμή. Έχει πολλές χρήσεις στην ιατρική.

Κυψέλη 

Η κυψέλη που χρησιμοποιείται στην παραγωγική μελισσοκομία στην Ελλάδα είναι η κυψέλη τύπου Standard (σταθερών διαστάσεων κυψέλη) ή ευρωπαϊκή κυψέλη. Πλησιάζοντας μια κυψέλη μπορεί κανείς να παρατηρήσει, αν δεν κάνει πολύ κρύο, μέλισσες να μπαίνουν και να βγαίνουν από ένα άνοιγμα της κυψέλης, μια είσοδο δηλαδή, που υπάρχει κοντά στη βάση της κυψέλης. Ο αριθμός των μελισσών ανά μελίσσι δεν είναι σταθερός. Συνήθως κυμαίνεται από 10.000 έως και μερικές ακόμα δεκάδες χιλιάδες, ανάλογα με το πόσο το μελίσσι είναι «δυνατό» όπως λέγεται. Η κυψέλη μπορεί να μην αποτελείται μόνο από ένα κουτί ή πάτωμα αλλά και από δύο (το ένα πάνω στο άλλο) ή περισσότερα.

Λειτουργικά μελισσοκομικά εργαλεία

Τα βασικά λειτουργικά μελισσοκομικά εργαλεία είναι τα εξής: 

  • Μάσκα: Η μάσκα είναι ένα εξάρτημα το οποίο προστατεύει το πρόσωπο, το υπόλοιπο κεφάλι και τον λαιμό από τα κεντρίσματα (τσιμπήματα) των μελισσών.
  • Η φόρμα: Η φόρμα του μελισσοκόμου κατασκευάζεται από βαμβακερό ύφασμα, χρώματος, κατά προτίμηση, λευκού ή κίτρινου. Εξασφαλίζει ευκολία κινήσεων κατά την εκτέλεση διάφορων εργασιών, καθώς και προστασία της ένδυσής μας.
  • Τα γάντια: Είναι απαραίτητα, κυρίως σε όσους αρχίζουν να ασχολούνται με τη μελισσοκομία, γιατί δημιουργούν μεγάλη αίσθηση ασφάλειας. Εκείνο που πρέπει να επισημανθεί είναι ότι οι μέλισσες προσελκύονται και επιτίθενται κυρίως σε αντικείμενα που κινούνται.
  • Το καπνιστήρι: Το καπνιστήρι είναι το εργαλείο το οποίο αποτελείται από  τον καυστήρα και το φυσερό. Χρησιμεύει για την παραγωγή καπνού, απαραίτητου για να κρατάει τις μέλισσες ήρεμες.
  • Το ξέστρο: Είναι ένα μεταλλικό εργαλείο διαφόρων σχημάτων, ιδιαίτερα απαραίτητο στον μελισσοκόμο. Το χρησιμοποιεί για να ανοίξει την κυψέλη αλλά και για να ξεκολλήσει τα πλαίσια μέσα στη κυψέλη και να τα σηκώσει προκειμένου να τα βγάλει από αυτήν.
  • Στήριγμα ή βάση πλαισίων: Είναι μεταλλικό εξάρτημα , το οποίο τοποθετείται σε μία πλευρά της ανοιγμένης κυψέλης. Επάνω σε αυτό στηρίζονται (κρεμιούνται) τα πλαίσια, που ήδη έχουν επιθεωρηθεί, προκειμένου να συνεχισθούν οι εργασίες χωρίς να ακουμπήσουν στο χώμα.
  • Το τσιμπιδάκι της βασίλισσας: Σε κάθε εργασία ή επέμβαση που γίνεται στο μελίσσι, πρέπει να προσεχθεί να μη ζημιωθεί ή ακόμα σκοτωθεί η βασίλισσα. Για το λόγο αυτό, και προκειμένου οι ενέργειες να είναι γρήγορες και αποτελεσματικές στις διάφορες εργασίες, μόλις εντοπισθεί η βασίλισσα, πιάνεται πάνω από το πλαίσιο με το τσιμπιδάκι . Αφήνεται μέσα σε αυτό μέχρι να τελειώσουν οι εργασίες. Το τσιμπιδάκι με τη βασίλισσα τοποθετείται σε μία γωνία της ανοιγμένης προς επιθεώρηση κυψέλης πάνω στον εμβρυοθάλαμο ή μελιτοθάλαμο.
  • Η Μελισσοκομική βούρτσα. Χρησιμοποιείται κάθε φορά που ελευθερώνεται ένα πλαίσιο από τις μέλισσες που το καλύπτουν.
  • Κασελάκι Εργαλείων και Εξαρτημάτων: Απαραίτητο στον μελισσοκόμο είναι ένα κασελάκι για όλα του τα εξαρτήματα και εργαλεία. Πρόκειται για μία εργαλειοθήκη που μπορεί να περιέχει επίσης σφυρί, πρόκες, προκάκια, βίδες, κατσαβίδι, πένσα, κοφτάκι, μελισσοκομικά φάρμακα, κουτί με υλικά πρώτων βοηθειών (φαρμακείο), με φάρμακα κατά των τσιμπημάτων των μελισσών, αλλεργικών καταστάσεων ή ακόμα και για δαγκώματα φιδιών.

Εχθροί και ασθένειες 

Όπως κάθε ζωικός οργανισμός έτσι και η μέλισσα αντιμετωπίζει αρκετά προβλήματα υγείας που μπορεί να προκαλέσουν ακόμη και τον θάνατό της. Η απώλεια βέβαια μερικών εργατριών ή κηφήνων δεν έχει την ίδια σημασία με το θάνατο έστω και ενός εκτρεφόμενου θηλαστικού ζώου. Σε κάθε περίπτωση όμως ο μελισσοκόμος πρέπει να συνειδητοποιεί την σημασία που έχουν για το μελίσσι οι παθολογικές (μη φυσιολογικές) καταστάσεις που παρατηρεί τόσο στα ακμαία άτομα όσο και στον γόνο των μελισσών.

Εκτός από τους παθογόνους μικροοργανισμούς, τα παράσιτα, τα αρπακτικά και τις τοξικές ουσίες (φυτοφάρμακα, δηλητηριώδη άνθη κ.ά.), παθολογικές καταστάσεις και θάνατοι οφείλονται και σε πολλά άλλα αίτια, όπως για παράδειγμα το έντονο κρύο, η πολύ υψηλή θερμοκρασία, η έλλειψη νερού, γύρης και γενικά τροφών (πείνα του μελισσιού), γενετικές ανωμαλίες
κ.ά.

  •  Άσκοπη, άκαιρη και γενικά μη κατάλληλη χρησιμοποίηση φαρμάκων για την αντιμετώπιση ασθενειών και εχθρών των μελισσών μπορεί να επιτείνει το πρόβλημα, λόγω της ανάπτυξης ανθεκτικότητας παθογόνων και παρασίτων στα φάρμακα αυτά.
  •  Τα φάρμακα ποτέ δεν χρησιμοποιούνται λίγο πριν τον τρύγο του μελιού.
  •  Πρέπει να ακολουθούνται οι οδηγίες που γράφονται στην ετικέτα κάθε φαρμάκου.
  • Κακή χρήση φαρμάκων (π.χ. εφαρμογή υψηλότερης της επιτρεπόμενης δόσης) μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση της διάρκειας ζωής ή και τον θάνατο των μελισσών. Εκτός από τους εχθρούς και τις ασθένειες, συχνό και  σοβαρό.

Ο καταστροφέας varroa 

Είναι το πιο καταστροφικό παράσιτο των δυτικών μελισσών στον κόσμο. Αν και το σύμπλεγμα Varroa περιλαμβάνει πολλαπλά είδη, ο καταστρεπτήρας Varroa είναι το είδος που ευθύνεται για τη συντριπτική πλειοψηφία των ζημιών που αποδίδονται σε ακάρεα από αυτό το γένος. Η ανίχνευση και η θεραπεία του Varroa είναι μια συνεχώς μεταβαλλόμενη επιστήμη. 

Από τότε που το ακάρεα εξαπλώθηκε σε όλο τον κόσμο, οι μέθοδοι για την επίτευξη και των δύο έχουν ερευνηθεί και τελειοποιηθεί. Επειδή η ανίχνευση και η θεραπεία είναι δυναμικά θέματα, αυτή η πραγματεία θα επικεντρωθεί μόνο σε γενικές μεθόδους και όχι σε συγκεκριμένες τεχνικές. Αν και μικρό, το Varroa μπορεί να δει σε ενήλικες μέλισσες με γυμνό μάτι. Συχνά βρίσκονται να τρέφονται μεταξύ τμημάτων στις κοιλίες των μέλισσών ή να σέρνονται γρήγορα αλλού στα σώματα των μελισσών. 

Παραδοσιακά, η Βαρρόα ελέγχεται χημικά. Στην πραγματικότητα, χημικές, in-κυψέλες θεραπείες έχουν ακολουθήσει Varroa παντού το ακάρεα έχει εισαχθεί. Πυρεθροειδή, οργανοφωσφορικά άλατα, αιθέρια έλαια και οργανικά οξέα έχουν χρησιμοποιηθεί από πολλές χώρες για τον έλεγχο της Βαρρόας.

Ασθένειες

Ασθένειες του γόνου:

Ο γόνος ως γνωστό αποτελεί το μέλλον του μελισσιού. Πρέπει να γνωρίζει πολύ καλά ο μελισσοκόμος πώς φαίνεται ο υγιής γόνος για να μπορεί να αναγνωρίζει αν αυτός παρουσιάζει κάποια ασθένεια. Το σάπισμα των προνυμφών ή και νυμφών αποτελεί το κυριότερο σύμπτωμα στις ασθένειες του γόνου που λέγονται σηψιγονίες. Η πιο συχνή σηψιγονία είναι η Ευρωπαϊκή, σπανιότερη αλλά πολύ πιο σοβαρή είναι η Αμερικάνικη σηψιγονία.

Αμερικάνικη Σηψιγονία

Αίτιο: Το βακτήριο Bacillus larvae. Είναι αόρατο με γυμνό μάτι. Οι μορφές αναπαραγωγής του – σπόρια - είναι πάρα πολύ ανθεκτικές (ζουν για δεκαετίες) και βρίσκονται παντού στο μολυσμένο μελίσσι (γύρη, μέλι, πλαίσια, κυψέλη, μελισσοκομικά εργαλεία κ.α.). Με τα σπόρια μολύνεται η προνύμφη. Η ασθένεια μεταδίδεται πάρα πολύ εύκολα με τη χρησιμοποίηση μολυσμένων εργαλείων, τροφών, πλαισίων κ.ά. 

Πρόληψη – Θεραπεία: Ποτέ δεν χρησιμοποιούμε για τροφοδοσία μέλι ή γύρη του εμπορίου ή άγνωστης γενικά προέλευσης. Το ίδιο ισχύει και για κάθε χρησιμοποιούμενο μελισσοκομικό όργανο ή εργαλείο. Δεν πρέπει το μελισσοκομείο να γειτονεύει με μολυσμένα μελίσσια. Πλαίσια με μεγάλη προσβολή απομακρύνονται και καίγονται. Το ίδιο και η κυψέλη εκτός αν αυτή απολυμανθεί πολύ καλά. Θα απολυμανθούν επίσης όλα τα όργανα και εργαλεία που ήρθαν σε επαφή με το βακτήριο (ξέστρο, διαφράγματα κ.ά.) Τα αδύνατα μελίσσια ενισχύονται με νέες μέλισσες ή κλειστό γόνο έτοιμο να εκκολαφθεί. Γενικά, τα μελίσσια μεταφέρονται σε περιοχή με πλούσια ανθοφορία. Θεραπεία γίνεται με το αντιβιοτικό Τεραμυκίνη η οποία, ενώ δεν καταστρέφει τα σπόρια, δεν τα αφήνει να βλαστήσουν.

Ευρωπαϊκή Σηψιγονία

Αίτιο: Το βακτήριο Melissococcus (=Streptococcus) pluton. Αόρατο με γυμνό μάτι. Σχηματίζει σπόρια τα οποία όμως δεν είναι ανθεκτικά και δεν διατηρούνται για χρόνια. Η οσμή που αναδύεται από τις σάπιες προνύμφες υπάρχει αλλά δεν είναι τόσο έντονη και χαρακτηριστική όπως στην Αμερικάνικη Σηψιγονία. 

Πρόληψη – Θεραπεία: Η Ευρωπαϊκή Σηψιγονία είναι πολύ λιγότερο σοβαρή ασθένεια από την προηγούμενη. Αρκετές φορές μάλιστα υποχωρεί από μόνη της χωρίς καμιά επέμβαση (αυτοΐαση). Θεωρείται γενικώς ασθένεια των πολύ αδύνατων μελισσιών, για αυτό οτιδήποτε βελτιώνει τη δυναμικότητα τους αποτελεί και τρόπο αντιμετώπισής της. Το αντιβιοτικό Τεραμυκίνη χρησιμοποιείται και για τη θεραπεία της Ευρωπαϊκής Σηψιγονίας.

Νοζεμίαση:

Είναι μια συχνή και σημαντική ασθένεια που οφείλεται στο πρωτόζωο παράσιτο Nosema apis το οποίο καταστρέφει το στομάχι της μέλισσας. Λόγω της προσβολής αυτής, το στομάχι δεν λειτουργεί σωστά, οι μέλισσες συχνά εμφανίζουν διάρροια και έτσι δεν αφήνουν τα περιττώματά τους έξω από την κυψέλη αλλά λερώνουν με αυτά τις κηρήθρες, τα τοιχώματα, τον πυθμένα και την είσοδο της κυψέλης. Οι άρρωστες μέλισσες δεν μπορούν να πετάξουν, σέρνονται μπροστά στην κυψέλη και συχνά πεθαίνουν. Μέτρα προφύλαξης αποτελούν το ξεχειμώνιασμα δυνατών μελισσιών με κατάλληλες προμήθειες (όχι μέλι από μελιτώματα), η αποφυγή υγρών τοποθεσιών, η απολύμανση του μελισσοκομικού υλικού κ.ά.

Τυποποίηση - συσκευασία - εμπορία 

Ο τρόπος και τα μέσα συσκευασίας και τυποποίησής του μελιού, όπως άλλωστε και όλων των υπόλοιπων μελισσοκομικών προϊόντων, έχουν μεγάλη σημασία για την προώθηση και διάθεση του προϊόντος αυτού στην αγορά και στον τελικό καταναλωτή. Χρησιμοποιούνται ειδικά μηχανήματα, εργαλεία και υλικά για τη συσκευασία, την τυποποίηση και τη σήμανσή του μελιού. 

Υπάρχουν ιδιαίτερες συνθήκες συντήρησης (ψύξης ή κατάψυξης) για το καθένα απ’ τα μελισσοκομικά προϊόντα ανάλογα και με την προοριζόμενη χρήση τους ή την επιθυμητή διάρκεια συντήρησής τους. Η διακίνηση (εμπορία) του μελιού προερχομένου, κυρίως, από τρίτες χώρες ρυθμίζεται και με την αγορανομική διάταξη 18/02-12-01 του Υπ. Εμπορίου. Με το πιο πάνω νομικό πλαίσιο καθορίζεται: το τι είναι μέλι, ποια πρέπει να είναι τα φυσικά, χημικά, οργανοληπτικά και παλινολογικά του χαρακτηριστικά και πώς αυτό πρέπει να κυκλοφορεί στο εμπόριο και να διατίθεται στον καταναλωτή.

Τα μέσα συσκευασίας του μελιού (δοχεία, κουτιά κτλ) που υπάρχουν στο εμπόριο είναι κυρίως μεταλλικά, γυάλινα ή και πλαστικά. Τα τελευταία εξασφαλίζουν μεγαλύτερη ασφάλεια στην μεταφορά και αποθήκευση αλλά όχι στην ποιότητα.

 

Βιβλιογραφία:

  1. Πρακτική Μελισσοκομία Ανδρέα Θ. Θρασυβούλου
  2. Μέλισσα και Μελισσοκομική τεχνική Χαριζάνης Π.

 

2024 Agroclica, All rights reserved